تترااتیل سرب (Tetraethyllead)
تترااتیل سرب یک ترکیب آلی فلزی با فرمول شیمیایی Pb(C2H5)4 است که در اوایل قرن بیستم به‌عنوان افزودنی به سوخت‌های بنزینی معرفی شد. هدف اصلی استفاده از این ماده، افزایش عدد اکتان و جلوگیری از پدیده «ناک» یا ضربه موتور بود. برای دهه‌ها تترااتیل سرب به‌طور گسترده در سوخت خودروها به کار رفت، اما بعدها مشخص شد که آثار زیست‌محیطی و بهداشتی آن بسیار زیان‌بار است.
ویژگی‌های شیمیایی
- گروه شیمیایی: ترکیب آلی سرب (organolead compound).
- ظاهر: مایع بی‌رنگ تا زرد کم‌رنگ با بوی خفیف.
- خواص: فرّار و محلول در حلال‌های آلی؛ بسیار سمی و قابل جذب از راه پوست و تنفس.
- کارکرد: ضدناک در موتورهای احتراق داخلی.
کاربردهای تاریخی
از دهه ۱۹۲۰ میلادی، تترااتیل سرب به‌عنوان افزودنی اصلی بنزین مورد استفاده قرار گرفت. این ماده امکان استفاده از بنزین با کیفیت پایین‌تر را فراهم می‌کرد و راندمان موتورهای احتراقی را بالا می‌برد. اما استفاده گسترده از آن منجر به آلودگی شدید هوا و تجمع سرب در خاک و آب شد. از دهه ۱۹۷۰، با افزایش آگاهی عمومی و شواهد علمی درباره مضرات آن، حذف تدریجی این ماده آغاز شد.
مضرات و پیامدهای زیست‌محیطی
- مسمومیت شدید سرب در انسان، به‌ویژه در کودکان که موجب کاهش هوش، مشکلات رفتاری و اختلالات رشد می‌شود.
- اختلالات عصبی و قلبی در بزرگسالان بر اثر تماس طولانی‌مدت.
- آلودگی پایدار در خاک و منابع آبی.
- کاهش کیفیت هوا و اثرات طولانی‌مدت بر سلامت عمومی.
وضعیت کنونی
در حال حاضر استفاده از تترااتیل سرب در سوخت خودروها در اکثر کشورهای جهان ممنوع شده است. سازمان ملل و سازمان بهداشت جهانی در دهه‌های اخیر تلاش کرده‌اند تا مصرف آن را به‌طور کامل حذف کنند. امروز تقریباً تمام بنزین‌های عرضه‌شده در جهان بدون سرب هستند و استفاده از این ماده تنها در برخی موارد محدود صنعتی یا تحقیقاتی مشاهده می‌شود.
جمع‌بندی
تترااتیل سرب نمونه‌ای تاریخی از تأثیرات منفی استفاده گسترده از یک ماده شیمیایی بر سلامت انسان و محیط زیست است. هرچند در ابتدا به‌عنوان یک پیشرفت صنعتی معرفی شد، ولی پیامدهای جدی آن سبب شد تا به‌تدریج کنار گذاشته شود. تجربه این ماده اهمیت بررسی اثرات بلندمدت ترکیبات شیمیایی پیش از مصرف انبوه را به‌خوبی نشان می‌دهد.